Windkorenmolen de Leeuw, Oude Molenweg 3 te Lettele ligt aan de oostgrens van de gemeente Deventer in buurtschap Oude Molen, ook wel ‘Olde Mölle’, Al in de zestiende eeuw is er op min of meer deze zelfde plek sprake van een molen, strategisch gelegen aan de verbindingsroute Deventer - Duitsland. In de vroegere eeuwen stond de molen op een open heide- en moerasgebied aan de rand van de wat hoger gelegen zandgronden van Bathmen. Het type standaardmolen was daartoe voor een voldoende windvang voldoende.
De windkorenmolen De Leeuw die in 1856, nadat door een brand de voorganger verloren was gegaan, als maal- en pelmolen opgebouwd werd, was van het type stellingmolen. Een ronde stenen stellingmolen met rieten kap en met de stelling op zes meter hoogte en met een vlucht van de wieken van ca vierentwintig meter. Sinds die tijd heeft de Molen allerlei perioden van voor- en tegenspoed doorstaan. Immers een windmolen was voor de molenaar niet meer dan een stuk hulpgereedschap om met goedkope windkracht te kunnen malen. Door de eeuwen heen kreeg de molenaar te maken met de industrialisatie ( bijvoorbeeld motoren deden hun intrede en elektriciteit kwam beschikbaar) en de ontwikkeling van de landbouw ( bijvoorbeeld vergroting en intensivering van de boerenbedrijven, andere voedergewassen voor het vee, e.d.). Een molen rendabel laten draaien was daarom voordurend een zorg voor de molenaar die om die reden evenzoveel plannen maakten voor afbraak, herinrichting, stopzetting of ander onheil. Maar gelukkig waren er telkens weer mensen die deze plannen wisten te verijdelen en zo de molen voor het nageslacht wist te bewaren.
Herkomst naam ‘Oude Molen’
Het lijkt allemaal zo logisch. De buurtschap ‘Oude Molen’ of ‘Olde Mölle’ is vernoemd naar de molen die in deze buurt al bijna 500 jaar een zeer centrale rol speelt. Echter, de molen wordt op geen enkele kaart uit die periode ‘Oude Molen’ genoemd. Wel zijn de namen ‘Battumse molen’, ‘Bathmer Windemool’, ‘Bathemer Moole’, ‘Koorn Molen’ en ‘De Leeuw’ terug te vinden.
Hoe zit het dan? Kaarten uit 1790 en 1832 geven enige opheldering. Hierop komen namelijk zowel de namen ‘Oude Molen’, ’Nieuwe Molen’ als ‘Koorn Molen’ voor. De ‘Koorn Molen’ blijkt de aanduiding te zijn voor de molen zelf. De twee andere namen verwijzen naar boerderijen in de omgeving van de molen, waar de opvolgende molenaars met hun gezinnen woonden. De boerderij ‘Erve Oude Molen’ was tevens een herberg. Het was een overnachtingplaats voor kooplieden die, via de langs de boerderij lopende hessen- of postweg, heen en weer reisden tussen Duitsland en Holland. In het begin van de 19e eeuw is de boerderij ‘Erve Oude Molen’ vervangen door een nieuwe boerderij ‘Erve Nieuwe Molen’.
Vanaf 1770 zijn er binnen 100 jaar drie nieuwe molens gebouwd, opschuivend in noordelijke richting tot waar de Windkorenmolen ‘De Leeuw’ nu staat. Deze werd in 1856 gebouwd als maal- en pelmolen. Zijn voorgangers waren door brand verwoest. Er ontstonden geregeld branden in molens door blikseminslag of als gevolg van oververhitting als de molen bij storm, door de ‘vang’, de rem, ging. Van de drie oude molens zijn geen restanten overgebleven.
En dan de Oude Molenweg. Deze naam werd pas in 1956 vastgesteld. Tot die tijd heette de weg de Bathmense Molen- en Kerkweg. De naam werd veranderd in Oude Molenweg op voorspraak van meester Leverink, hoofdonderwijzer van de openbare lagere school aan de Bathmenseweg (de Heideschool), die zitting had in de commissie die de gemeenteraad adviseerde over de omzetting van wijksgewijze naar straatsgewijze nummering.
‘Erve Nieuwe Molen’
De naam ‘Erve Nieuwe Molen’ (Oude Molenweg 1) staat niet meer op de gevel van de huidige boerderij. In 1939 werd de oorspronkelijke boerderij verbouwd, maar in maart 1945 werden het voorhuis en het bovengedeelte van het achterhuis verwoest door een beschieting door Spitfires. Het achterhuis werd snel weer opgebouwd, het voorhuis pas vijf jaar later. De naam ‘Erve Nieuwe Molen’ op de gevel is toen vervangen door ‘Molenzicht’. Wim en Rikie Pakkert hebben hier hun bedrijf, dat sinds 1900 is uitgegroeid tot een grote boerderij met bedrijfspanden aan beide zijden van de Oude Molenweg. Stonden er voor de oorlog alleen maar wat hooibergen aan de overzijde van de weg, nu bevinden zich hier belangrijke delen van het bedrijf, zoals de stal en de mesttank. En deze staan niet meer aan een zandweg, maar aan de drukke verbinding van Bathmen naar het noorden van Salland.
Windkorenmolen "De Leeuw"
Van oudsher werden molens gebruikt om de krachten die in de natuur aanwezig zijn, in te zetten om menselijke arbeid te vergemakkelijken. Op grote schaal is gebruik gemaakt van deze gratis energie door het bouwen van wind- en watermolens. Het nadeel was dat men afhankelijk was van de wind of het water.
Toen echter de motor zijn intrede deed was die afhankelijkheid van de baan. De vooruitstrevende molenaar Te Winkel installeerde rond 1900 een petroleummotor met gloeibuisontsteking in ‘De Leeuw’, zodat hij ook bij weinig of geen wind kon malen. Hij installeerde de motor in een speciaal ‘motorhuis’, dat tegen de molen werd aangebouwd. In 1932 maakte de petroleummotor plaats voor een Berkel-dieselmotor. De aandrijving met drijfriem naar boven in de molen bleef gehandhaafd. Tot aan het stopzetten van de maalderij heeft deze motor dienst gedaan. Nadat de molen in 1990 in ere werd hersteld, ging de huidige molenaar Tonnie Moes op zoek naar een waardige vervanging. Die heeft hij gevonden in een ook uit 1932 daterende Deutz-dieselmotor. Deze drijft niet meer direct de maalstenen aan, maar een oorspronkelijke Heemaf-generator. Deze generator voorziet op zijn beurt een elektromotor van stroom, waardoor de as met molensteen, de loper, wordt aangedreven.
In de eeuwen hiervoor heeft de windmolen in de buurtschap Oude Molen een hele ontwikkeling doorgemaakt. Vooral ontwikkelingen in de landbouw waren daar debet aan. In het jaar van de eerste vermelding was dit zeker niet de enige molen in de omgeving. Er waren véél molens, zowel in Deventer als in de wijde omgeving. Ooit telde alleen Overijssel al 10.000 molens.
Veelal waren de molens eigendom van de kerk, adel of overheid. Die hadden het monopolie op het malen, de zogenaamde ‘heerlijke rechten’, waardoor zij zicht hielden op de opbrengsten van de boeren. Zij koppelden daaraan de pachtprijs van de grond. Deze heerlijke rechten werden bij wet in 1848 afgeschaft. In de praktijk maakte dat in eerste instantie geen verschil. Er was in de omgeving van de Oude Molen geen alternatief voor het ‘bij de Heer’ (van Dorth) malen. Gezien de toestand van de wegen en de daarbij behorende lange reistijd, was het onmogelijk en sociaal niet gewenst om grote afstanden af te leggen met de oogsten. Die waren van individuele boeren voor een groot deel bestemd voor eigen gebruik: de rogge voor het brood, de boekweit voor pannenkoekenmeel of voor in de balkenbrij. De andere granen werden vooral gebruikt als veevoer. Een overschot zou kunnen worden verhandeld, maar dat was meestal weinig. Pas ver in de 20e eeuw, toen de gemengde bedrijven begonnen te verdwijnen, kwam er meer graan beschikbaar, dat kon worden gemalen. Deze toename werd echter weer tegengewerkt door de opkomst van mais, dat een perfect alternatief veevoer bleek te zijn.
Eerst de bisschop van Munster, die de molen in leen had gegeven aan de Heer van Dorth, en later de Staten van Overijssel waren tot 1753 de eigenaren van de molen. In dat jaar kwam de molen in handen van ene Godefried Fredrik te Winkel, waarmee een bijna tweehonderdjarig tijdperk werd ingeluid van Te Winkels als molenaars en moleneigenaren. Zij waren invloedrijk. In de buurtschap, doordat zij grote percelen grond en veel onroerend goed in bezit kregen, maar ook regionaal, doordat zij als ondernemers succesvol waren. Het was geen toeval dat Hendrikus te Winkel in 1846 als gemeenteraadslid werd aangesteld. Gemeenteraadsleden werden in die tijd voor onbepaalde tijd benoemd en moesten afkomstig zijn van de ‘vroedste en gegoedste ingezetenen’ van Diepenveen. Om tot die elite te kunnen behoren, moest de kandidaat een zeker bedrag aan belasting betalen. Hendrikus te Winkel was zo iemand. Hij betaalde van alle molenaars in Diepenveen de hoogste patentbelasting. Het patent een door de staat uitgegeven vergunning voor het uitoefenen van een beroep. De tarieven werden bepaald op basis van de omvang van het bedrijf, zoals het aantal knechten, het aantal productiemiddelen of de totale afzet.
Als de naam van Te Winkel in 1960 uit de boeken verdwijnt, blijken zowel de opvolger Willem Bessem en na diens overlijden ook de nieuwe eigenaar Johan Jansen, door vererving een relatie te hebben met de familie Te Winkel. Maar als de ‘Stichting Windkorenmolen De Leeuw’ de molen in januari 1989 voor het symbolische bedrag van één gulden overneemt van Johan Jansen, is de relatie met de oude generatie molenaars verbroken.
In 1989 wordt de molen voor één gulden verkocht aan de 'Stichting Windkorenmolen De Leeuw'
De laatste particuliere eigenaren, Bessem en Jansen (vennoot bij de Exportslachterij Gebroeders Jansen te Wesepe), hadden niet alleen belang bij het malen, maar ook bij het mengen van granen tot veevoeder. Daartoe werd door Bessem in de motorkamer een hamermolen geplaatst. Ook was er een silo nodig waarin de verschillende granen en hulpstoffen konden worden opgeslagen. Na ampel beraad is besloten niet de molen zelf om te bouwen tot silo, maar een apart silogebouw te plaatsen. Een deskundige van de stichting ‘De Hollandsche Molen’ adviseerde over plaats en hoogte. In de periode 1963-1965 werd de silo gebouwd en werd tevens de molen gerestaureerd. De molen was een mengvoederbedrijf geworden. Mede door de schaalvergroting zag Jansen nieuwe kansen: hij ging deelnemen in het coöperatief Molenaars Fok Bedrijf (MFB te Markelo) en daarna aan de Deventer Mengvoeder Centrale. Het mengen bij de molen was toen wel voorbij. Door verdere fusering ging DMC later op in het mengvoederbedrijf dat nu ForFarmers heet. Initiatief van particulieren en vooral van de voorzitter van de Oudheidkundige Kring Bathmen, de leraar economie Willem Marten de Vries, leidden uiteindelijk tot de oprichting van de eerdergenoemde Stichting Windkorenmolen De Leeuw.
Sloop voorkomen door huisarts Hendrik Mulders
Op 5 juli 1935 stuurde Hendrik Mulders, huisarts te Bathmen, een expresbrief naar de Stichting ‘De Hollandse Molen’ omdat hij had gehoord dat molenaar Gerrit te Winkel op 8 juli zou beginnen met de sloop van de molen. Mulders weet gedaan te krijgen dat de sloop een week wordt uitgesteld. Vervolgens mobiliseerde hij snel de VVV’s van Deventer en Bathmen en de genoemde stichting. Met Te Winkel werd onderhandeld over de herstelkosten en op 23 juli lag er al een deskundigenadvies. Helaas was het gemeentebestuur van Diepenveen niet bereid een financiële bijdrage te leveren, omdat de molenaar te bemiddeld was. Maar desondanks werd de molen opgeknapt en werd sloop voorkomen.
Hoezo eigenlijk ‘De Leeuw’?
“De Leeuw” dankt zijn naam aan het grote vermogen dat deze windkoren oorspronkelijk moest hebben om al de geïnstalleerde functies tegelijk te kunnen uitoefenen. ‘De Leeuw’ was in 1856 namelijk gebouwd als maal- en pelmolen. De molen had drie maalstoelen voor het malen plus een pelmolen.
Met de drie maalstoelen - elk bestaande uit een ligger en een loper waartussen granen worden gemalen - werden in die tijd diverse soorten meel bereid. Er was er één voor de rogge, één voor lijnzaadmeel en één voor de andere typen meel. Dat lijnzaad of vlaszaad was een bijproduct van de linnenfabricage in Twente. Van het lijnzaadmeel werden lijnkoeken geperst, een uitermate gezond veevoer.
Een pelmolen bestaat ook uit een loper en een ligger. Deze stenen hebben echter een andere functie. Door de bijna dubbele snelheid van de loper ontstaat er een luchtstroom tussen ligger en loper, die het graan via speciaal uitgebeitelde gleuven naar de buitenkant transporteert. Daar komen de zaden met flinke snelheid tegen een metalen rasp en worden het kaf van het zaad gescheiden. Dat heet pellen. Onder andere gerst, maar ook diverse tarwesoorten, moeten eerst worden gepeld voordat het malen kan beginnen.
Het is logisch dat een molen die al deze functies moet kunnen vervullen zo krachtig en sterk als een leeuw moet zijn. Vandaar de naam “De Leeuw”.
Ten Have kleppen
In het nummer van 8 oktober 1941 van De Molenaar, een tijdschrift voor malend en mengend Nederland, werd verslag gedaan van ‘de wederingebruikname van’De Leeuw’, één der mooiste windgraanmolens van Nederland’. Er werd een restauratie van onder meer het wiekensysteem uitgevoerd, omdat door de schaarste van ruwe olie de kosten van het mechanisch malen zo hoog opliepen, dat op de wind malen weer aantrekkelijk werd. De verslaggever rapporteerde opgetogen over ‘ et verbeterd remkleppensysteem, volgens het systeem van den bekenden Gelderschen molenmaker G. ten Have’.
Door de schaarste van ruwe olie liepen de kosten van het mechanisch malen zo hoog op, dat op de wind malen weer aantrekkelijk werd.
In 1962 echter verdwijnen de Ten Have-kleppen weer. Willem Bessem vroeg een restauratievergunning aan, en kon die alleen krijgen als hij de wieken weer Oudhollands zou ophekken. De autoriteiten vonden de Ten Have-kleppen te modern.
Deze dagen heeft ‘De Leeuw’ wederom twee roeden met Ten-Have kleppen en twee Oud-Hollands gedekte. Op uitdrukkelijk verzoek van Tonnie Moes is dit systeem bij de restauratie van 1989 weer geïnstalleerd. Dankzij de Ten Have-kleppen kan de molenaar met veel minder wind malen en door het al of niet verder openzetten van de kleppen de snelheid van de molen nauwkeuriger regelen.
Rijksmonument
De molen heeft het predicaat Rijksmonument. Onder nummer 7449 werd de molen op 4 mei 1971 in het register van rijksmonumenten opgenomen. Het was en is een erkenning van het belang van de cultuurhistorische waarde van een molen als De Leeuw, die als zodanig bescherming verdient.
Feiten
- Rijksmonument nummer: 7449
- Romp: ronde stenen stellingkorenmolen
- Muurdikte: basis 70 centimeter, stellinghoogte 60 centimeter, kaphoogte 50 centimeter
- Diameter basis: 9 meter
- Hoogte stelling: 6 meter
- Hoogte molenkap: 18 meter
- Kale roe: 1000 kilogram
- Gewicht as met wieken: 7000 kilogram
- Vlucht: 23,80 meter
- Omwentelingssnelheid molensteen: 80-100/minuut
- Maalstoel: twee koppels maalstenen (ligger en loper): één elektrisch 13-der blauwe natuurstenen, één windgedreven 16-der blauwe natuurstenen
- Diameter stenen: 13-der 110 centmeter, 16-der 140 centimeter
- Gewicht nieuwe stenen: Lopers (40 centimeters dikte): 13-der: 800 kilogram, 16-der: 1240 kilogram
Oprichting van de stichting
Nog maar enkele jaren bestond de Oudheidkundige kring Bathmen, toen hun voorzitter Willem Marten de Vries met nog enkele andere bestuursleden zagen aankomen dat de karakteristieke molen op de toegangsweg naar Bathmen dreigde te verdwijnen. Hij mobiliseerde in de jaren daarna iedereen die hij maar kon bedenken om ervoor te zorgen dat de molen behouden zou blijven. Hij wist de gemeenten Diepenveen en Bathmen ervan te overtuigen dat de enige nog functionerende korenmolen in beide gemeenten in stand moest worden gehouden. Op basis van kostenramingen kreeg hij beide gemeenten zover grote subsidies te verstrekken.
Als ‘tegenprestatie’ mochten de gemeenten elk een bestuurslid benoemen in de inmiddels opgerichte stichting. Dat was slim, omdat de gemeenten hierdoor moeilijker hun handen van de molen konden aftrekken. Daarnaast mobiliseerde hij de landelijke en provinciale molenstichtingen, het verenigingsleven in Bathmen en Diepenveen, de buurtvereniging, Plaatselijk Belang Lettele, Linde en Oude Molen en tenslotte de bewoners van de Oude Molen en wijde omgeving. Dit resulteerde in grote en kleine giften, die het mogelijk maakten de molen over te nemen en te restaureren. De handtekeningen van De Vries en mede-stichtingsbestuurslid Miedema sieren dan ook de koopovereenkomst van 17 januari 1989, waarbij het eigendom van de molen overging van W.A. Bessem b.v. naar de ‘Stichting Windkorenmolen De Leeuw’.
Molenbiotoop
Omdat een molen alleen maar in stand gehouden kan worden als de functie van de molen als windmolen behouden blijft, heeft de overheid aan gemeenten een dringend advies gegeven deze waarborgen in bestemmingsplannen op te nemen. Een goede manier om dat te doen is het beschrijven van een molenbiotoop. Deze waarborgt een voldoende windvang in de toekomst en daarmee ongunstige omstandigheden voor de werking van het molensysteem.
In 2012 is voor molen de Leeuw in het nieuwe bestemmingsplan Buitengebied Deventer ook een molenbiotoop opgenomen.
Een moderne functie
De molen draait nu enkele dagen in de week. De maatschappelijke functie is echter totaal gewijzigd. Sinds de jaren negentig ontleent de molen zijn bestaansrecht aan een verandering in het consumentenbewustzijn. Immers, de schaalvergroting en intensivering van de landbouw en de daaruit voortvloeiende wijzigingen in het productenassortiment leidden tot een verschraling van het productenaanbod. De consumenten konden, zwart-wit gesteld, alleen nog maar kiezen tussen wit en bruin brood, gemaakt van een op opbrengst geselecteerde baktarwe. Dit leidde in de opinie van de kritische consument tot negatieve gevolgen voor kwaliteit en smaak. Voor ‘warme bakkers’ een uitgelezen mogelijkheid om een (h)eerlijker brood te gaan bakken van ambachtelijk gemalen graansoorten. En het imago van ambachtelijk brood kan eigenlijk niet beter worden ondersteund dan door meel te gebruiken dat is gemalen op een echte windkorenmolen. En dus levert ‘De Leeuw’ intussen meel aan talloze bakkers in de buurt en komen consumenten meel kopen in het winkeltje van de molen.
Maar er gebeurt méér. Door de genoemde verschraling dreigden allerlei oude graansoorten te verdwijnen. Verschillende boeren, ook in onze omgeving, zien het als hun taak en als een kans deze granen te revitaliseren. Om deze ook commercieel aantrekkelijk te maken wordt in projectgroepen naar de juiste toepassingen gezocht. Zo is Tonnie Moes betrokken bij het ‘IJsseldal-project biologische granen’, dat zich ten doel stelt de authentieke smaak van zeldzame granen als spelt, emmertarwe, eenkorn en Ölands landvete (een oud Zweeds tarwetype) te gebruiken in kwaliteitsproducten voor de consument.
En zo krijgt de molen een nieuwe functie. ‘De Leeuw’ ontwikkelde zich van de plaats waar de boer op aangewezen was voor de verwerking van zijn primaire producten tot een symbool voor een andere kijk op voedsel, een plaats waar wordt geappelleerd aan de consumentenbeleving van voedsel en gezondheid. Daartoe worden marketinguitingen gebruikt, zoals ‘biologisch’, ‘ambachtelijk’, ‘streekproducten’ en ‘van de boer’. En daaraan kan zonder schroom worden toegevoegd: ‘Eerlijk graan op natuursteen gemalen van Windkorenmolen De Leeuw’.
Restauratie 2022
In 2022 heeft de molen een grondige restauratie ondergaan aan de kap en de wieken.
Onder andere het riet, het houtwerk, het schilderwerk en de wieken zijn grondig aangepakt. Het houtwerk is door een erkende molenmaker hersteld of vervangen, de voorste wiek is helemaal nieuw, al het schilderwerk van het hout, schoren, luiken etc. is vakkundig bijgewerkt. De kap is voorzien van nieuw riet, wat op traditionele wijze is aangebracht.
De restauratie bracht de nodige kosten met zich mee. Naast de inkomsten vanuit de Vrienden van de Molen en een crowdfundingsactie zijn er diverse subsidies verleend om de restauratie te kunnen bewerkstelligen.
Tijdlijn
- 1523 - Eerste vermelding. Molen hoort bij Huize Dorth
- Heer van Dorth leenroerig aan bisschop van Utrecht
- 1612 - Leenroerigheid over naar de Staten van Overijssel
- 1753 - Eigendom Bathemer Windemool over naar Godefried Fredrik Te Winkel
- 1772 - Nieuwe Molen op andere plek
- 1830 - Weer nieuwe molen, nu op huidige plaats
- 1854 - Molen door brand verwoest
- 1856 - Nieuwe molen ‘De Leeuw’, maal- en pelmolen
- 1900 - Functie van pelmolen vervalt
- 1902 - Petroleummotor Loog Landaal met gloeibuisontsteking in speciale motorkamer
- 1932 - Installatie eerste dieselmotor (Berkel)
- 1935 - Bathmense arts Mulders voorkomt sloop
- 1941 - Olieschaarste in oorlogstijd dwingt tot investering in moderne windaandrijving
- Op binnenroe nieuw systeem: Ten Have-remkleppen
- 1962 - Maalderij stopt, plan interieur uitbreken voorkomen door bouw silogebouw
- 1964 - Wieken weer Oud-Hollands opgehekt
- 1965 - Na restauratie molen weer in bedrijf als mengvoederbedrijf
- 1972 - Bessem overleden:molenaarsbedrijf onder leiding van J.Jansen
- 1976 - Leveringen onderdeel Molenaars Fok Bedrijf (te Markelo)
- 1982 - Productie maalderij stopt wederom
- 1989 - ‘Stichting Windkorenmolen De Leeuw’ eigenares.
- 1989 - Restauratie met op binnenroe weer Ten Have-remkleppen
- 1990 - Molen opnieuw in productie: T.Moes molenaar.
- 1993 - Oprichting ‘Vrienden van de Molen’
- 1998 - Wederom grote restauratie van start
- 2000 - Verlichting aangeboden door ‘Vrienden van de Molen’
- 2001 - Restauratie voltooid
- 2002 - Subsidies onderhoud via ‘Rijksdienst voor Monumentenzorg’
- 2004 - Deutz Dieselmotor uit 1932 geïnstalleerd
- 2005 - Samenwerking manege bij concoursen
- 2006 - Nieuwe regeling subsidie rijksmonumenten (BRIM)
- 2008 - Renovatie en herinrichting Molenplein
- 2022 - Restauratie van de kap
Bron: Het merendeel van de teksten en afbeeldingen op deze pagina is afkomstig uit het boek RondOM, een uitgave uit 2011 van de Buurtvereniging Oude Molen. Dit boek kunt u online bekijken of als pdf downloaden.
